ضرورت احياي درياچه اروميه كه خشك شد

تصاوير جديد از درياچه اروميه نشان مي‌دهد كه تا 17 شهريور1403 بخش‌هاي شمالي و جنوبي درياچه اروميه خشك شده و با پوشش نمكي سفيد رنگي در تصاوير ماهواره‌اي ديده مي‌شود. براي بار اول درست يك سال قبل در شهريور 1402 درياچه اروميه تقريبا به ‌طور كامل خشك شد، به جز حوضچه‌هاي كوچك در ژرف‌ترين قسمت شمالي آن و نزديك دهانه رودخانه جنوب غربي تراز درياچه به حداقل تاريخي در رقوم كمتر از 1270 متر رسيد كه نسبت به بيشينه تراز 1278.4 متر در ارديبهشت 1374- بر اساس اطلاعات شركت آب و فاضلاب آذربايجان غربي- بيش از 8 متر كاهش يافت. اين درياچه يك بار ديگر در بهار 1403 به صورت فصلي و با بارندگي نسبتا خوب اواخر 1042 و ابتداي 1403 به صورت فصلي بخشي از آن در حدود يك ميليارد متر مكعب آبگيري شد ولي مجددا از ابتداي تابستان 1403 روند خشك شدن آن شدت گرفت و مجددا در شهريور 1403 به‌ طور كامل خشك شد. خشك شدن چشمگير درياچه اروميه خطر توفان گرد و غبار را براي 5 ميليون نفر از ساكنان حوضه درياچه تشديد كرده و باعث كاهش شديد فراواني ميگوهاي آب نمك آرتميا و فلامينگوها و فعاليت‌هاي كشاورزي و گردشگري شده است. خشك شدن شديد درياچه باعث ادغام چهار جزيره جنوبي با هم و تشكيل پل‌هاي خشكي شده كه زندگي پستانداران ساكن در جزيره‌هاي سابق - از جمله آهو ايراني و گوسفند وحشي ارمني - را تهديد مي‌كند. درياچه اروميه بيش از 90 درصد آب ورودي خود را از رودخانه‌هاي جنوبي دريافت مي‌كند كه عمدتا با سدها تنظيم مي‌شوند. 

درياچه با احداث بزرگراه/ خاكريز شهيد كلانتري كه يك گذر 1250 متري دارد، به شمال و جنوب تقسيم شده است. ورود آب به درياچه در فصل بهار باعث افزايش رسوب ورودي و انحلال نمك از بستر درياچه مي‌شود. از طرفي در فصول خشك، تبخير زياد و كاهش دبي باعث رسوب‌گذاري شديد نمك مي‌شود. در نتيجه رژيم‌هاي ورودي مختلف در سال‌هاي خشك و مرطوب در دو دهه گذشته، درياچه اروميه تا 60 سانتي‌متر تغييرات سطح آب بين سالانه را تجربه كرده است. اين نوسانات آب و شوري به ‌شدت بر ژرفاسنجي درياچه اروميه و روابط هيپسومتري آن اثر مي‌گذارد. نقشه هيپسومتري نقشه‌‌اي است كه ارتفاعات در نقاط گوناگون يك دشت و افتادگي درياچه اروميه و تغييرات متناسب را نشان مي‌دهد. سنجش‌هاي اخير و در سال 1402 حجم رسوب‌گذاري تا ضخامت 7 متر در بستر جنوبي درياچه را نشان مي‌دهد. برنامه احياي درياچه اروميه در سال 1392 و در دولت اول روحاني آغاز شد، كه هدف آن بازگرداندن درياچه اروميه به سطح اكولوژيكي هدف 1274.1 متر تا سال 1405 و شامل چندين پروژه آبرساني به درياچه در افق‌هاي مختلف است. براي ارزيابي ميزان تحقق مناطق و حجم‌هاي هدف برنامه‌ريزي شده طبق برنامه، معادلات هيپسومتري به‌روز شده مورد نياز است. همچنين بسياري از مطالعات بر لزوم ايجاد يك ژرفاسنجي كامل و قابل اعتماد براي درياچه اروميه و به‌روز‌رساني مكرر آن تاكيد كرده‌اند زيرا با رژيم ورودي درياچه و ساز و كارهاي‌ بارش و انحلال نمك متفاوت است.   متاسفانه مساله احياي درياچه اروميه با برخي رويكردهاي پوپوليستي و شعاري با پروژه‌هايي دنبال شده كه بيشتر از جنس همان برنامه‌هايي هستند كه به خشك شدن درياچه اروميه منجر شدند! نگارنده در شاخه زمين‌شناسي فرهنگستان علوم در برپايي نشستي براي بررسي وضعيت درياچه اروميه و احياي آن در سال ۱۳۹۳ همكاري کرد و كتاب مجموعه مقالات اين نشست را تدوين و ويرايش کرد كه از انتشارات فرهنگستان علوم در سال ۱۳۹۴ است. به نظر مي‌رسد كه اولويت‌هاي مرتبط با درياچه اروميه در دهه گذشته تغيير چنداني نكرده و همچنان همان مباحث 10 سال قبل در اولويت باشد. هم اكنون نيز يكي از دانشجويان دكتراي نگارنده مشغول پژوهش بر روي تغييرات ديناميكي درياچه اروميه در دهه‌هاي اخير است.   آب درياچه از سال ۱۳۷۵ حدود ۹۰ درصد از از دست رفته است. در تير ۱۳۹۹ سطح آب ۶.۵ متر كمتر از حداكثر تاريخي ۱۲۷۸ متر بود. آذر ۱۴۰۱ تراز آب با ۱۲۷۰.۱۰ متر، كاهش ۴۶ سانتي‌متري نسبت به سال قبل داشت، اسفند ۱۴۰۲ تراز ۱۲۷۰.۲ متر با حجم بيش از ۱.۴ ميليارد متر مكعب و در اوايل ارديبهشت ۱۴۰۳ تراز به ۱۲۷۰.۵۳ متر رسيد.
 جمعيت متنوع پرندگان درياچه اروميه و تالاب‌هاي مرتبط با آن با غلظت كلريد سديم بيش از 320 گرم در ليتر سازگار نيستند و اين ميزان املاح براي ميگوي آب شور درياچه كشنده است. به نظر مي‌رسد شرايط بهينه براي آرتميا اورميانا در غلظت نمك بسيار كمتر از 200 گرم در ليتر باشد. در درياچه اروميه، مديران به دنبال سطح درياچه در رقوم 1274.1 متري از سطح درياي آزاد براي كاهش شوري زير 263 گرم در ليتر و بازيابي آرتميا به تراكم كافي براي حمايت از زيست فلامينگوها هستند. مديران برنامه احياي درياچه اروميه بايد بر خدمات اكوسيستمي متعدد تمركز كنند و نحوه برآورده شدن آنها را پيگيري كنند زيرا سطح درياچه در طول زمان تغيير مي‌كند. گسترش كشاورزي آبي، سدسازي و سوءمديريت بيش از افزايش دما و كاهش بارندگي بر خشكي درياچه اثر گذاشته است. آئروسل‌هاي موجود در بستر درياچه اكنون و در خشكي درياچه اروميه اثر منفي بر سلامت انسان دارند. بزرگراه شهيد كلانتري كه بر شوري، تبخير و اكوسيستم در بازوهاي شمالي و جنوبي درياچه اثر مخرب دارد.  تلاش‌هاي يك دهه اخير بر يكپارچه‌سازي مخازن، رهاسازي آب كشاورزي و ارتقاي سطح درياچه متمركز بوده‌اند. مديريت با شرايط نظارت شده مانند سطح درياچه، تبخير درياچه، شوري درياچه و جمعيت پرندگان مهاجر بايد سازگاري ايجاد كند. بهبود معيشت كشاورزان فقير و تحت استرس مزمن فراتر از كشاورزي نيازمند مشاركت وسيع مردمي است. پژوهش‌هاي جديد براي تعيين ميزان پارامترهاي گوناگون و به‌روزرساني آنها ضروري است. سطح بارش، ميزان نمك، انحلال، و اثرهاي آن بر ژرفا سنجي، تبخير درياچه، توزيع پرندگان، و تغذيه شبكه پرندگان و وابستگي آنها به سطح درياچه، شوري و تركيبات يوني، بايد اندازه‌گيري شود. آخرين اطلاعات در مورد مسائل گوناگوني بايد در بررسي‌هاي جديد به‌روزرساني شود: استفاده غيرقانوني از آب، جريان‌هاي برگشتي كشاورزي، مديريت مخازن، اثرهاي سوءمديريت گذشته منابع آب حوضه، اثر تغييرات اقليمي و خشكسالي بر شبكه غذايي درياچه، توزيع فضايي و عمودي شوري و مواد معدني، و راهبردهاي تخصيص آب كشاورزي . يك رويكرد جامع به مديران درياچه اروميه اين امكان را مي‌دهد كه تخصيص آب، توسعه كشاورزي و راهبردهاي احيا را به صورت به روز با هم سازگار كنند.   وقوع دو زمين‌لرزه با بزرگاي حدود ۶ در روز ۴ اسفند ۱۳۹۸ در نزديكي سلماس و سرو در استان آذربايجان غربي در غرب درياچه اروميه درست پس از پر شدن كامل درياچه اروميه در بارش‌هاي فروردين ۱۳۹۸ و سپس وقوع توالي زمين‌لرزه‌هاي خوي در سال‌هاي ۱۴۰۱ تا ۱۴۰۳ در شمال درياچه و همزمان با خشك شدن كامل آن در سال‌هاي ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ رابطه بين تحريك زمين‌لرزه‌ها در اثر پر و خالي شدن درياچه اروميه از آب را نشان داده است. قبلا افزايش لرزه‌خيزي منطقه در بازه‌هاي زماني ۱۳۶۹-۱۳۸۳ و بعد از كاهش سطح آب درياچه اروميه در ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۶ كاهش لرزه خيزي و افزايش تنش گزارش شده است.